3. SINIFLAR SES BİLGİSİ KONU ANLATIMI

  1. Sesler (Ünlü ve Ünsüz Harfler)

  2. Ünlü Uyumları (Büyük ve Küçük Ünlü Uyumu)

  3. Ses Olayları

    1. Ünsüz Benzeşmesi

    2. Ünsüz Yumuşaması

    3. Ulama

    4. Kaynaşma

 

SES BİLGİSİ

Bildiğiniz gibi sözcük, dili anlamlı en küçük parçasıdır. Sözcüğü meydana getiren ise belli bir harf kalıbına girmiş seslerdir. Ses bilgisi, sözcüklerin temelini oluşturan sesleri, harfleri ve bunlarla ilgili kuralları ele alır.

  1. Sesler / Harfler

    Akciğerlerden gelen havanın, ses yoluyla oluşturduğu titreşime ses denir. Dildeki seslerin her birini gösteren işaretlere harf adı verilir.

    Bir dildeki sesleri gösteren, belli bir sıraya göre dizilmiş harflerin bütününe alfabe (abece) denir.

    Türkçede 29 ses ve bu sesleri simgeleyen 29 harf vardır. Bunlar ses yolundaki biçimlenişine göre ünlü ve ünsüz olmak üzere ikiye ana başlıkta incelenir.

    1. Ünlü Harfler (Sesli Harfler)

      Ünlü harfler, ses yolunda bir engele uğramadan çıkan seslerdir. Bunlar tek başına okunur ve heceleri oluşturur. Türkçede 4 tanesi kalın, 4 tanesi ince olmak üzere toplam 8 tane ünlü harf vardır:

      Kalın Ünlüler: a, ı, o, u İnce Ünlüler: e, i ,ö, ü

       

    2. Ünsüz Harfler (Sessiz Harfler)

      Ünsüz harfler, tek başına söylenemeyen, ancak bir ünlü yardımıyla söylenebilen sesleri karşılayan harflerdir. 8 tanesi sert, 13 tanesi yumuşak olmak üzere toplam 21 tane ünsüz harf vardır. Alfabedeki sessiz harfler yanına “e” ünlüsü getirilerek okunur; be, he, ke, re… gibi.

      Sert Ünsüzler: f, s, t, k, ç, ş, h, p

      Yumuşak Ünsüzler: b, c, d, g, ğ, j, l, m, n, r, v, y, z

       

  2. Ünlü Uyumları

    1. Büyük Ünlü Uyumu (Kalınlık-İncelik Uyumu)

      Türkçede 8 tane ünlü harfin 4 tanesi kalın, 4 tanesi ince ünlüdür. Büyük ünlü uyumu bir kelimedeki ünlü harflerin ince veya kalın olmasıyla ilgilidir.

      Kalın Ünlüler: a, ı, o, u İnce Ünlüler: e, i ,ö, ü

      Türkçe bir sözcüğün ilk hecesinde kalın ünlü varsa, diğer hecelerdeki ünlüler de kalın olmalı; ilk hecede ince ünlü varsa diğer hecelerde de ince ünlü bulunmalıdır. Bu kurala büyük ünlü uyumu veya kalınlık-incelik uyumu denir.

       

      Yukarıdaki sözcükler büyük ünlü uyumuna uymaktadır. Çünkü “Türkçemiz” sözcüğünde ince ünlülerden sonra ince ünlüler, “vatanım” sözcüğünde ise kalın ünlülerden sonra kalın ünlüler gelmiştir.

      » Başaksehir ve Beylikdüzü yeni kurulan ilçelerdendir.

      » Yeryüzünde birçok canlı yaşar.

      Yukarıdaki altı çizili kelimeler birleşik kelime olduğu için bu kelimelerde büyük ünlü uyumu aranmaz.

      » Bu beldenin sokakları her zaman temizdir.

      Yukarıdaki altı çizili kelimeler tek heceli olduğu için bu kelimelerde büyük ünlü uyumu aranmaz.

      » Başaksehir ve Beylikdüzü yeni kurulan ilçelerdendir.

      » Yeryüzünde birçok canlı yaşar.

      Yukarıdaki altı çizili kelimeler birleşik kelime olduğu için bu kelimelerde büyük ünlü uyumu aranmaz.

      » Bu beldenin sokakları her zaman temizdir.

      Yukarıdaki altı çizili kelimeler tek heceli olduğu için bu kelimelerde büyük ünlü uyumu aranmaz.

       

      Yukarıdaki sözcükler ise büyük ünlü uyumuna uymaz; çünkü ince ünlülerle kalın ünlüler bir arada kullanılmıştır. Tek heceli ve birleşik kelimelerde büyük ünlü uyumu aranmaz.

       

  3. Ses Olayları

    1. Ünsüz Sertleşmesi (Ünsüz Benzeşmesi)

      Türkçede sert ünsüzle biten bir sözcüğe yumuşak ünsüzlerden “c, d, g” ile başlayan bir ek geldiğinde, ekin başındaki ünsüz değişerek sertleşir. Bu ses özelliğine ünsüz uyumuünsüz sertleşmesiveya ünsüz benzeşmesi denir. Bu ses olayına ünsüz benzeşmesi denmesinin sebebi, kelime sonundaki sert ünsüzün, yanına gelen yumuşak ünsüzü kendine benzetmesidir.

      Sert Ünsüzler: ç, f, h, k, p, s, ş, t (Sert sessizleri FıSTıı ŞaHaolarak kodlayabiliriz.)

      Yumuşak Ünsüzler: cdg, b, ğ, j, l, m, n, r, v, y, z

      Ünsüz benzeşmesinde; ünsüzü → ç ünsüzüne, ünsüzü → ünsüzüne,

      ünsüzü → ünsüzüne dönüşerek sertleşir.

      Fatih’ten bisikletini istemişti. Irmaktan yavaşça geçmişti.

       

    2. Ünsüz Yumuşaması (Sessiz Yumuşaması)

      Türkçede sert ünsüzlerden “p – ç – t – k” biten bir sözcüğe ünlü ile başlayan bir ek getirildiğinde, bu sözcüğün sonundaki ünsüz yumuşayarak “b – c – d – g” ye dönüşür. Bu kurala ünsüz değişimiya da ünsüz

      yumuşaması denir. Ünsüz yumuşamasında; ünsüzü → ünsüzüne, ç ünsüzü → ünsüzüne, ünsüzü → ünsüzüne,

      ünsüzü → veya ğ ünsüzüne dönüşerek yumuşar.

      Özel isimlerin sonunda bulunan sert ünsüzler yazarken yumuşamaz, okunurken yumuşar.

    3. Ulama

      Söyleyiş ile ilgili olan bir ses olayıdır. Ünsüzle biten bir kelimeden sonra ünlü ile başlayan bir kelime geldiğinde iki kelime birbirine bağlanarak okunur. Bu kurala ulama denir.

      Ulama sadece söyleyişte olur. Söyleme ve okuma sırasında sözcükler birbirine birleştirilir; ancak bu olay yazıda gösterilmez.

       

      m anlattıklarımı yanlış anlamışsın.

      Bu cümleyi okurken işaretli harfleri birbirine bağlayarak “Tümanlattıklarımı – yanlışanlamışsın” şeklinde okuruz.

       

      Unutulmamalıdır ki ulama sadece söyleyişte olur. Örnekte olduğu gibi söyleme ve okuma sırasında sözcükler birbirine birleştirilir; ancak bu yazıda gösterilmez.

      » Üç adam her an beraber gezerdi.

      » Son sınavdan yetmiş almış.

      » Dün akşam evden ayrıldı.

      » ıssız ada, mart ayı, terk etmek, küçük ev, Mehmet Akif Ersoy, tanık olmak…

       

      Sözcüklerin arasında herhangi bir noktalama işareti varsa ulama yapılamazArmut, ağaçta yetişen bir meyvedir.

      Yukarıdaki örnekte, “armut” ve “ağaçta” sözcükleri arasında virgül bulunduğu için ulama yapılmaz.

       

    4. Kaynaşma

Türkçede iki ünlü harf yan yana gelmez. Bu nedenle ünlü ile biten bir kelimenin sonuna ünlüyle başlayan bir ek geldiğinde iki ünlünün arasına “n, s, ş, y” harflerinden biri getirilir. Bu harflere kaynaştırma harfiveya yardımcı ses; bu olaya ise kaynaşma veya kaynaştırma denir.

 

Kaynaştırma harflerini (yardımcı sesler) “YaŞaSıN” olarak kodlayabiliriz.

 

» kapı + a → kapıya

» iki + er → ikişer

» araba + ı → arabası

» pencere + in → pencerenin

» anne + i + i → annesini

» Kitaplarını dolabına yerleştirdi.

» Sınav başvuruları yarın başlayacak.