ÜNLÜ TÜREMESİ: “-cık, -cik” ekiyle sözcük türetirken, sözcükte ve ekte bulunmayan fazladan bir ünlü ortaya çıkar. Bu olaya “ÜNLÜ TÜREMESİ” denir.
sözcük ek
dar – cık → daracık
ünlü türemesi
az – cık → azıcık
ünlü türemesi
genç – cik → gencecik
ünlü türemesi (* ünsüz yumuşaması)
* Bazı sözcükler pekiştirilirken (anlamca güçlendirilirken) “ünlü türemesi” olur.
sözcük pekiştirilmiş sözcük
sağlam → sa – p – a – sağlam
ünlü türemesi
yalnız → ya – p – a – yalnız
ünlü türemesi
ÜNLÜ DÜŞMESİ: Türkçede her hecede bir ünlü bulunur. Bu nedenle ünlü düşmesinin olduğu yerde aynı zamanda hece sayısı da düşer.
* İkinci hecesinde dar ünlü bulunan kimi sözcükler ünlüyle başlayan ek aldığında ünlü düşmesi (hece düşmesi) görülür.
NOT: Ünlü düşmesini yazıda göstermemek bir yazım yanlışıdır.
sabır – ım → sabrım (doğru) sabırım (yanlış)
ünlü düşmesi
burun – u → burnu (doğru) burunum (yanlış)
ünlü düşmesi
nesil – i → nesli (doğru) nesili (yanlış)
ünlü düşmesi
gönül – üm → gönlüm (doğru) gönülüm (yanlış)
ünlü düşmesi
* Ad ile yardımcı fiilden oluşan bazı birleşik fiillerde “ünlü düşmesi” görülür. Bu tip birleşik fiillerde ünlü düşmesini yazıda göstermemek ve ad ile yardımcı fiili ayrı yazmak bir yazım yanlışıdır.
Ad Yard. Fiil
şükür et– → şükret– (doğru) şükür et– (yanlış)
ünlü düşmesi
kayıp ol– → kaybol– (doğru) kayıp ol– (yanlış)
ünlü düşmesi
(* ünsüz yumuşaması: p › b)
* Yapım ekleriyle sözcük türetilirken bazen “ünlü düşmesi” görülür.
sıyır- – ık → sıyrık (doğru) sıyırık (yanlış)
ünlü düşmesi
ayır- – ım → ayrım (doğru) ayırım (yanlış)
ünlü düşmesi
sarı – ar– → sarar– (doğru) sarıar– (yanlış)
ünlü düşmesi
kavur- – ul– muş → kavrulmuş (doğru) kavurulmuş (yanlış)
ünlü düşmesi
savur- – ul– an → savrulan (doğru) savurulan (yanlış)
ünlü düşmesi
* Bazı birleşik sözcüklerin oluşumu sırasında “ünlü düşmesi” görülür.
pazar ertesi → pazartesi
kayın ana → kaynana
ne için → niçin
ne asıl → nasıl
ünlü düşmesi
* Yer-yön anlamı taşıyan bazı sözcüklerde “ünlü düşmesi” görülür. Bu tip sözcüklerde, daha çok söyleyişte görülen “ünlü düşmesi”ni yazıda göstermek bir yazım yanlışı değildir. Her iki biçim de yazım kurallarına uygundur.
bura – da → burda (doğru) burada (doğru)
şura – da → şurda (doğru) şurada (doğru)
ora – da → orda (doğru) orada (doğru)
içeri – de → içerde (doğru) içeride (doğru)
dışarı – da → dışarıda (doğru) dışarıda (doğru)
ileri – de → ilerde (doğru) ileride (doğru)
nere – de → nerden (doğru) nereden (doğru)
ünlü düşmesi
* Hece ölçüsüyle söylenen, yazılan şiirlerde kalıba uydurmak amacıyla ünlü düşürebilir.
Güzelliğin on par’etmez (para etmez)
ünlü düşmesi
Bu bendeki aşk olmasa
Âşık Veysel
Yukarıdaki şiir hece ölçüsünün 8’li kalıbıyla söylenmiştir. Şair birinci mısrayı “Güzelliğin on para etmez” biçiminde söylese, 9 hece olduğu için şiirin ölçüsü bozulacak. Ölçüye uydurmak için bir ünlüyü düşürüyor, hece sayısı 8 oluyor.
ÜNSÜZ DÜŞMESİ: Kimi sözcüklerde türetme ve birleştirme sırasında “ünsüz düşmesi” görülür.
küçük – cük → küçücük
ünsüz düşmesi
ufak – cık → ufacık
ünsüz düşmesi
yüksek – l → yüksel–
ünsüz düşmesi
alçak – l → alçal–
ünsüz düşmesi
seyrek – l → seyrel–
ünsüz düşmesi
ad – daş → adaş
ünsüz düşmesi
ast – teğmen → asteğmen
ünsüz düşmesi
üst – teğmen → üsteğmen
ünsüz düşmesi
ÜNSÜZ TÜREMESİ: Bazı sözcükler ünlüyle başlayan ek aldıklarında veya başka sözcüklerle birleşirken, sözcüğün sonundaki ünsüz ikizleşir. Bu olaya “ünsüz türemesi” denir.
* Bazı sözcükler ünlüyle başlayan ek aldıklarında “ünsüz türemesi” görülür.
hak – ım → hakkım
ünsüz türemesi
şık – ı → şıkkı
ünsüz türemesi
* Ad ile yardımcı fiilden oluşan bazı birleşik fiillerde “ünsüz türemesi” görülür.
Ad Yard. Fiil
af et– → affet–
ünsüz türemesi
his et– → hisset–
ünsüz türemesi
NOT: Ad ile yardımcı fiilden oluşan birleşik fiillerde, birleşme sırasında ünsüz türemesi olursa, bu tip birleşik fiiller bitişik yazılır. Bunları ayrı yazmak bir yazım yanlışıdır.
affetmek (doğru) af etmek (yanlış)
reddetmek (doğru) ret etmek (yanlış)
zannetmek (doğru) zan etmek (yanlış)
ÜNSÜZ YUMUŞAMASI: “p, ç, t, k” sert ünsüzleriyle biten sözcük veya eklere, ünlüyle başlayan bir ek ya da sözcük getirildiğinde bu ünsüzler yumuşayarak “b, c, d, g-ğ” biçimlerine dönüşür. Bu olaya “ünsüz yumuşaması” denir.
p, ç, t, k › b, c, d, g-ğ
SERT YUMUŞAK
dolap – ın → dolabın
SERT YUMUŞAK
p › b
ünsüz yumuşaması
ilaç – ım → ilacım
SERT YUMUŞAK
ç › c
ünsüz yumuşaması
kanat – ı → kanadı
SERT YUMUŞAK
t › d
ünsüz yumuşaması
gözlük – üm → gözlüğüm
SERT YUMUŞAK
k › ğ
ünsüz yumuşaması
ahenk – i → ahengi
SERT YUMUŞAK
k › g
ünsüz yumuşaması
* Sert ünsüzle biten eklerden sonra ünlüyle başlayan başka bir ek getirildiğinde yine “ünsüz yumuşaması” meydana gelir.
gel – ecek – iz → geleceğiz
SERT YUMUŞAK
k › ğ
ünsüz yumuşaması
NOT: Sert ünsüzle biten bazı sözcüklerde “ünsüz yumuşaması” görülmez.
hukuk – un → hukukun
saç – ım → saçım
devlet – in → devletin
çöp – ü → çöpü
ÜNSÜZ BENZEŞMESİ: Sert ünsüzle (p, ç, t, k, f, s, ş, h) biten sözcüklerden sonra getirilen eklerin ilk harfi sert ünsüz olur. Sözcüğün son ünsüzü ile getirilen ekin ilk ünsüzü sertlik yönünden birbirine benzer, uyum sağlar. Bu kurala “ünsüz benzeşmesi” denir.
Sert Ünsüzler: p, ç, t, k, f, s, ş, h ( F ı s t ı k ç ı Ş a h a p )
dolap – tan
SERT SERT
ünsüz benzeşmesi
koş – tuk – ça
SERT SERT SERT SERT
ünsüz benzeşmesi
hukuk – çu
SERT SERT
ünsüz benzeşmesi
hapis – ten
SERT SERT
ünsüz benzeşmesi
NOT: Ünsüz benzeşmesi kuralına uymamak bir yazım yanlışıdır.
yapışkan (doğru) – yapışgan (yanlış)
üretken (doğru) – üretgen (yanlış)
konuştum (doğru) – konuşdum (yanlış)
sokaktan (doğru) – sokakdan (yanlış)
dişçi (doğru) – dişci (yanlış)
sabahçı (doğru) – sabahcı (yanlış)
ULAMA: Ünsüzle biten bir sözcükten sonra ünlüyle başlayan bir sözcük geldiğinde, birinci sözcüğün son ünsüzü ikinci sözcüğe ulanarak okunur.
NOT: Ulama, sadece okunuşta meydana gelen bir ses olayıdır. Ayrıca virgül ulamayı engeller.
Benim için paranın hiçbir önemi yok.
ulama ulama
Senin alev gözlerin
ulama
Eritse şu ruhumu
Buz olur kesilirim
ulama
Yanarken içim
ulama
KAYNAŞTIRMA: Türkçede sözcüklere ekler getirilirken, bazen sözcük ile ek arasına yardımcı (kaynaştırıcı) sesler girer. Bu olaya “kaynaştırma” denir.
NOT: “Kaynaştırma” olayının olduğu yerde aynı zamanda “ünsüz türemesi” de vardır. Çünkü sözcük ile ekte bulunmayan bir ses (kaynaştırma ünsüzleri) ortaya çıkmıştır.
Kaynaştırma olayı değişik biçimlerde görülür:
a) Kaynaştırma Ünsüzleri
Türkçenin ses özelliklerine göre, iki ünlü yan yana gelemez. Ünlüyle biten bir sözcüğe ünlüyle başlayan bir ek getirildiğinde, sözcük ile ek arasına “y, ş, s, n” ünsüzlerinden biri getirilerek kaynaştırma yapılır.
Kaynaştırma ünsüzleri: y, ş, s, n ( y a ş a s ı n )
Sözcük Ek
bahçe – e → bahçeye
sofra – ı → sofrayı
çınla – acak → çınlayacak
yürü – erek → yürüyerek
anla – an → anlayan
kaynaştırma (*ünsüz türemesi)
iki – er → ikişer
altı – ar → altışar
kaynaştırma (*ünsüz türemesi)
çanta – ı → çantası
beste – i → bestesi
kaynaştırma (*ünsüz türemesi)
pasta – ın → pastanın
Gözde – in → Gözde’nin
kaynaştırma (*ünsüz türemesi)